KALE :

Kütahya Kale 'si antik devirden başlamak üzere yerleşimin yer aldığı sanılan tepe üzerinde bir iç kale, hisar ve Osmanlı Devrinde aşağıdaki su kaynağını da içine almak üzere eklenen üçüncü bir kısımdan meydana gelmektedir. Kale Roma - Bizans - Selçuklu ve Osmanlı döneminde iskan görmüştür. Kalede bugün hiç bir döneme ait kitabe bulunmaktadır. Kütahya Kale 'si Evliya Çelebi 'ye göre yetmiş burca sahiptir. Bugün Kütahya Kale 'si garip bir şekilde genel hatlarıyla Diyarbakır Kale 'sine benzemektedir. Burçlar çok sık aralıklarla yerleştirilmiştir. Hatta iç kale tarafında adete birbirine yapışmış biçimde burçlar tesbit etmek mümkündür. Tuğla hatıllarının tuğla dizileri ve duvardaki sayıları bir örnek değildir.

KALEDEKİ DİĞER YAPILAR :

Kale Camiinden Hisar Kahvesine gidilen dolambaçlı yol üzerinde iki çeşme kalıntısı vardır. Bunlardan birisi son yıllarda suyu kesik olan güzel bir çeşmedir.

AIZANOI :

Antik kent, Kütahya 'nın 57 km. güney batısında Çavdarhisar İlçesi 'nde yer almaktadır. Bedir Çayının iki yakasında kurulmuş olan Roma Kenti, Hiristiyanlık Döneminde çok gelişmiştir. (M.S.98 - 117) Bedir Deresinin iki yakasına rıhtım duvarları yapılmış ve bunlar arasında ikisi günümüze dek ulaşan beş köprü ile bağlantı sağlanmıştır. Suyun sol yakasında; Aroga, Küçük bir Tapınak, Zeus Tapınağı, Hamam, Stadium ve Tiyatro yer almaktadır. Sağda; Borsa Binası, Mozaikli Hamam, Sütunlu Cadde ve Anıtsal Kapı kalıntıları vardır. Nekropoller (Mezarlık) ise kentin çevresine yayılmıştır. 1978 'deki kazıda caldarium (sıcaklık), frigidarium (soğukluk), palaestra (spor sahası) F ve H apsisli salonlar, hatation (havuz) bölümlerinin ortaya çıkmasıyla hamamın planı tamamlanmıştır. F ve H salonları ile caldarium 'da derin nişler vardır. H salonunun yıkılmış olan apsisinin temeli belirgindir. Tiyatro ile stadium, birbirlerine bitişik yapılarıyla alışılmışın dışında bir plan gösterir. Çevresinden yüksekte olan tapınak, temenos (kutsal alan) içindedir. Temenos sütunlu galerilerle çevrilidir. Propylon 'dan (giriş yapısı) sonra aynı eksende altar (sunak) yer alır. Temenos 'un ortasındaki tapınak Roma Yapısı olmasına karşın helenistik plan gösterir. Podyumlu olup, pseudodipteros planlıdır. Prostyle (önü sütunlu) planlı pronaos (ön ada), cella (kutsal ada) opisthodomos 'dan oluşur. Cella duvarlarındaki yazıt kuşağında yapının Hadrian 'us dönemine (M.S. 117-138) ilişkin olduğu yazılıdır. Dönemin sikkelerinden, cellada Zeus 'u ayakta, bir elinde kartal, bir elinde mızrak tutar biçimde betimleyen heykelinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Batı ve doğu akroterlerdeki kabartmalar burada Zeus ve Kybele kültürünün olduğunu göstermekte, ayrıca tapınağın altındaki tonozlu salonun da Ana Tanrıça kültürü ile ilgili olduğu öne sürülmektedir. Zeus Tapınağı Hiristiyanlık döneminde kilise olarak dinsel işlevini sürdürmüştür. Aizanoi 'de halen Alman Arkeoloji Enstitüsü adına Dr. Klaus Rheidt tarafından kazı çalışmaları sürdürülmektedir. Şu andaki çalışmalar Borsa binası yanındaki "Sütunlu Cadde" de devam etmektedir.

FRİG VADİSİ

Kütahya 'ya 55 km. uzaklıkta bulunan; Ovacık Köyünün, İnlice Mahallesinin, doğu tarafından başlayan çamlar arasındaki kayalık alan "Frig Vadisi" olarak adlandırılmıştır. Vadinin M.Ö. 900-600 yıllarında Frigler, daha sonra Romalılar ve Bizanslılar tarafından kullanıldığı bilinmektedir.

Frig Vadisi'nde kayalara elle oyulmuş; kaya mezarlar, kiliseler ve sığınma-barınma amaçlı yüzlerce mağara bulunmaktadır. Böge incelenirken üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde; kayaların içine oyulmuş iki kilise bulunmuştur. "Tekli Kilise" ve "Çiftli Kilise" isimleri verilen yapıların duvarlarında freskler vardır. Ayrıca kök boyayla yazılmış yazılar, meander motifleri ve haç işaretleri de görülmektedir. İkince bölümde incelediğimiz, "Delik Taş Kalesi" de Frigler ve Bizanslılar tarafından kullanılmıştır. Sığınma ve savunma amacıyla kayalar oyularak yapılmıştır. Burada da büyük bir kilise ile gizli geçit ve dehlizlerle birbirine bağlanan birçok oda bulunmaktadır. Üst kısmının ise kale surları şeklinde oyulduğu görülmektedir. "Penteser Kalesi" denilen üçüncü bölüm de savunma amaçlı bir kale olup, kayalar oyularak yapılmıştır. Burada da çeşitli kaya mezarları ve mağaralar vardı.

Bölge Ürgüp'ü andıran doğal kaya yapısının yanı sıra maç ormanlarıyla da ilgi çekici, bakir bir merkezdir.

Ayrıca Ahmetoluğu Çiftliği, Sabuncupınar, Fındık, İncik, İnlice ve Söğüt köylerinde de eski dönemlerden kalma mağara ve kilise kalıntıları bulunmaktadır.